Том төрөөс – Ухаалаг төрлүү

Улс төрийн намын үйл ажиллагаа, сонгуулийн зардал, санхүүжилтийн тухай

Манай төр “том” байгаагийн суурь шалтгааны нэг нь улс төрийн намуудын үйл ажиллагааны хүрээ, санхүүжилт ба сонгуулийн тогтолцоо юм.  Үүнийг зөв голдиролд нь оруулах талаар улстөрчид, судлаачид олон талаар байр сууриа илэрхийлж байгаа боловч “гол бурууг” намуудын гишүүнчлэлд хандуулах явдал голчилж байна уу гэх сэтгэгдэл төрж байна

Нэг. Улс төрийн намуудын үйл ажиллагааны хүрээг хумих тухай  

Монгол Улс нь хэдийгээр нэгдмэл улс боловч засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн удирдлага, бүтэц зохион байгуулалтын хувьд зөрчилтэй, зарим тохиолдолд нэгдмэл улсын хувьд байж боломгүй, хэт улстөржсөн, төвөөс буюу Засгийн газар, УИХ-аас хараат бус тогтолцоо бий болсон байна. Баг, хороо, сум, дүүрэг, аймаг нийслэлд иргэдийн хурлын сонгуулийг зохион байгуулж, орон нутагтаа олонхи болсон бол ялсан нам нь Засаг даргаа сонгож, томилох замаар бид орон нутаг дахь “төр”-өө байгуулдаг.

Иргэдийн хурал, иргэдийн төлөөлөгчдийн тогтолцоо бол  зорилго, онолынхоо хувьд зайлшгүй бөгөөд чухал зүйл мөн. Харамсалтай нь өнгөц харахад нэг зүйл мэт боловч өөр хоорондоо хамааралгүй, нэг нэгнийгээ хянаж байх ёстой орон нутаг дахь гүйцэтгэх засаглалын салаа мөчрийг иргэдийн хурлаас сонгодог байхаар зохицуулсан нь өнөөдрийн амьдралд ч тэр, улс төрийн онолынхоо үндэслэлд ч таарахгүй байна.

Нэгдмэл улсын нэг тодорхой шинж бол татвар болон төсвийн нэгдмэл тогтолцоотой байдаг. Холбооны улсын хувьд муж улс бүр нь өөр өөрийн хууль тогтоох байгууллагатай, тэд нь татвар болон нийгмийн бусад бодлогын талаар тусдаа бие даасан хууль эрх зүйн акт боловсруулдаг. Харин Монгол Улс бол нэгдмэл улс. Нэгэнт татвар, төсвийн нэгдмэл тогтолцоотой газарт гүйцэтгэх засаглал нь босоо тогтолцоотой байх учиртай. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын Засгийн газраас тусдаа үзэл баримтлалтай, өөр бодлоготой Засаг дарга, аль нэг намыг төлөөлөн орон нутаг дахь гүйцэтгэх засаглалыг хэрэгжүүлэх нь тогтолцооны хувьд ихээхэн зөрчилтэй байдлыг буй болгож байна.

Хууль тогтоох түвшинд буюу УИХ дээр л улс төрийн намуудын үзэл баримтлалын ялгаа, зааг байх ёстой. Нэг аймаг нь социал демократ маягаар, нөгөө аймаг нь либертари маягаар, нэг аймаг нь барууны үзлээр нөгөө сум нь зүүний үзэл санаагаар хөгжинө гэж юу байх вэ дээ.

Улс төрийн бодлогын гол ялгаа нь татвар, нийгмийн халамж гэх мэт цөөн хэдэн асуудал дээр л гардаг. Аль нэг сум хороонд сургууль, цэцэрлэг барих барихгүйн тухай, зам хаагуур тавих талаар аж ахуйн гэмээр асуудалд улс төрийн үзэл онол анхаарлаа хандуулдаггүй. Аж ахуйн хувьд, төлөвлөгөөний хувьд өөр өөр бодолтой байгааг улс төрийн намын бодлогын ялгаа гэж ойлгодоггүй. Нэгэнт эдийн засаг- татвар, нийгмийн бодлого нь зөвхөн УИХ, Засгийн газрын бүрэн эрхэд хадгалагдаж байдаг учраас орон нутгийн сонгуульд улс төрийн намууд улс төрийн үзэл онол, мөрийн хөтөлбөр боловсруулан сонгуульд өрсөлдөх нь утга авцалдаагүй хэрэг юм.

Төрийн албаны мерит тогтолцоо зөвхөн яам, агентлагийн түвшинд бус улс орон даяар буюу баг сум, хороо дүүрэгт ажиллаж байгаа бүх төрийн албан хаагчидад хамааралтай байж гэмээ нь төрийн албыг улс төрөөс харьцангуй ангид байлгаж чадна.

Сонгууль бүрийн дараа үүсдэг үл ойлголцол, сонгуулийн дөрвөн жилийн мөчлөгтэй ажилгүйдэл гээд зөвхөн улс төрийн гажиг тогтолцооноос үүдэн гардаг нийгмийн асуудлыг нэг мөр шийдвэрлэх хэрэгтэй байна. Үүний тулд улс төрийн намууд УИХ-ын сонгуулиас бусад сонгуульд ордоггүй байх хэрэгтэй. Хэрвээ сум баг, хорооны сонгуульд намууд оролцоод л байвал намуудын “хатуу гишүүнчлэл”, иргэдийн намчирхан талцдаг байдал, төрийн албаны тогтворгүй байдал үргэлжилсээр байх болно.

Хоёр. Сонгуулийн зардалыг багасгаж “төрийг барьцаанаас гаргах” тухай  

Нам, эвсэл болон нэр дэвшигчид сонгуулийн зардал олох, туслаж дэмжсэн байгууллага, иргэдэд тавьсан “өрөө” төлөх үүрэгтэй учраас төр томорч байна.   

Эдийн засаг нь хөгжсөн, хувийн хэвшлийн хөрөнгийн хуримтлал нь улс төрийн “цэвэр” санхүүжилтийг хийх бололцоотой улс орнууд бий. Тэдгээр улс орнуудад ч хүртэл сонгуулийн кампанит ажлын санхүүжилт, түүнийг дагасан албан ба албан бус лобби нь асуудал дагуулж байна.

Манай улсын хувьд шинээр төрөн гарсан чинээлэг бизнес эрхлэгчидэд хандах иргэдийн хандлага сөрөг  тал нь давамгайлсан  байдаг. Төрийн эрх мэдлийг атгаж байгаа намууд цөөн хэдэн хүн, корпарациудаас санхүүгийн хувьд хамааралтай байх улстөрийн намуудын нэр хүндийг унагаж, улмаар төрд итгэх итгэлийг бууруулж байгаа бодитой субъектив хүчин зүйл юм.

Асар их хөрөнгө, хүн хүчний туслалцаатайгаар сонгуульд ялсан нам, эвсэл, нэр дэвшигчид нь сонгуулийн кампанит ажилд хөрөнгө мөнгө, санаа сэтгэл, эд материалын “тусламж дэмжлэг” үзүүлсэн бүх хүний өрийг дарах үүрэгтэй болдог. Санхүүгийн болон бусад өр нь төр томрох, төрлийн алба болж хувирах санхүүгийн гав гинж болж сонгуулийн үр дүнд барьцаалагдсан төр барьцаалагдан хоцорч байна.  

Сонгуулийн үед нам, нэр дэвшигчдээс гарах зардлыг бууруулах замаар төрийг, төрийн алба хаагчдыг элдэв барьцаанаас ангижруулах хэрэгтэй байна.

Өнөөгийн хуулиар 200 гаруй мянган хүн сонгуулийн явцад албан ёсоор аль нэг нам улс төрийн хүчнийг дэмжиж идэвхитэйгээр оролцож болохоор байгаа. Энэ нь манай төрийн албан хаагчдын тоотой бараг тэнцүү гэсэн үг.

Сонгуулийн үеэр хэвлэгддэг Нам эвслийн, нэр дэвшигчдийн ухуулга сурталчилгааны материал нь гол төлөв гадаадын хэвлэлийн бизнесийг тэтгэдэг. Сонгогчдийн гар дээр очиж байгаа мэдээ мэдээллийн ихэнх хувь нь чухал биш, сонгуулийн агуулгад нийцээгүй материал байдаг. Иймээс ногоон хөгжлийн төлөө ч болтугай сонгуулийн үеэр нам эвсэл, нэр дэвшигч бүр айл өрхүүдэд “цаасан хог” хүргүүлдэг байдлыг таслан зогсоох хэрэгтэй юм.

Зарим улсад сонгуулийн төв байгууллага нь нэгдсэн журмаар бүх намын мөрийн хөтөлбөр, нэр дэвшигчдийн танилцуулгыг нэг “шар ном”-д багтааж айлуудад хүргүүлдэг сайн жишээ бий болсон. Манай улсад ч мөн адил Сонгуулийн ерөнхий хороо нь УИХ-ын сонгуульд оролцох намуудын хөтөлбөр, амлалтыг багтаасан, нэр дэвшигчдийнх нь танилцуулга бүхий нэг л номыг айлуудаар түгээдэг болмоор байна.

Түгээлтийн хувьд төрийн нэрийн өмнөөс сонгуулийн хэсгийн хороо, сонгуулийн үеэр ажиллаж байгаа хүмүүс тараадаг зохицуулалт хийвэл олон тооны хүмүүсийг сонгуульд татан оруулдаг явдал багасмаар санагдаж байна.

Сонгуульд нэр дэвшигчид, нэр дэвшүүлж байгаа намуудын танилцууулгыг албан ёсоор төрөөс хэвлэн, түүнийг төрийн нэрийн өмнөөс нэг сувгаар тараах нь намуудыг элдэв өрөнд оруулахаас сэргийлхийн зэрэгцээ улстөрчдөд тэгш байдал, иргэдэд сонголтоо хийх тэгш боломж олгож иргэдийн сонгох, сонгогдох эрхийг дээдэлсэн хэрэг болно.

Өнөөгийн улс төрийн намын тухай хууль нь намууд өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх, нэгэнт байгуулагдсан бол ард түмний дэмжлэгтэй ч бай үгүй бай нам өөрөө татан буугдах шийдвэр гаргаагүй л бол  оршин тогтнож, улс төрийн сонгуульд оролцож байдаг. Ард түмнээс дэмжлэг аваагүй нам нийгмийн өмнө үүрэг хариуцлага хүлээдэггүй, иргэдийн дэмжлэгийг авсан нам нь төрийн зүгээс бодитой дэмжлэг авдаггүй байдлаар зохицуулагдаж ирсэн билээ.

Гурав. Улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай

УИХ-д суудалтай нам нь хууль батлах, боловсруулах ажилдаа хариуцлагатай хандах үүрэгтэй. Зөвхөн УИХ-д сонгогдсон гишүүний мэдлэг, туршлагад тулгуурлан үйл ажиллагаа явуулах нь улстөрийн намыг хүчгүйдүүлж, төрийн чанар муудаж, гүйцэтгэх засаглал томроход хүргэж байна. АНУ гэх мэт хөгжингүй улсуудад бодлогын судалгааны төв (think tank) хэдэн арван жил хөгжөөд төрийн бодлогын үндэслэл тооцоог хийхэд оролцдог болжээ. Манай улсад ийм тогтолцоо хараахан хөгжөөгүй. Бодлогын судалгааны төвийг бий болгож хөгжүүлэхэд улс төрийн намууд чухал үүрэгтэй. Зөвхөн сонгуулийн өмнө сонгогчдийн саналыг авахын төлөө хуурмаг, эсвэл хэт популист амлалтаар мөрийн хөтөлбөр бодлогоо гаргадаг алдаанаас салахын тулд намуудад бодлогын судалгаа явуулхад нь хангалттай хөрөнгө мөнгө төсөвлөж өгөх нь цаашдаа төрийн бодлого тогтвортой, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, амьдралд нийцсэн байхад ч голлох нөлөөг үзүүлнэ.

Намууд аливаа асуудлаар нухацтай судалгаа хийх төсөв хөрөнгө нь хангалттай байвал УИХ ч танин мэдэхүйн шинжтэй, эсвэл хэтэрхий улстөржүүлсэн маргаанаас бодлогын, шийдлийн асуудалд анхаарлаа хандуулах боломж бүрдэнэ.

Улс төрийн намын санхүүжилт болон үйл ажиллагааных нь цар хүрээг тогтоох, том төрийг ухаалаг болгоход хэрэг болох болов уу хэмээн өөрийнхөө санааг чадан ядан илэрхийллээ.

Э.Эрдэнэжамъян

Бодох, хэрэгжүүлэх хоёрын зааг

Нөлөөтэй толь гэж бүгд мэднэ дээ. Байгаагаас минь шал өөр харагдуулдаг. Тэрэн шиг зарим бодлого шийдвэр анхны санаа нь зөв зүйтэй, сайн сайхан боловч үр дүн нь шал эсрэгээр гарчихдаг тохиолдол зөндөө.

Нэгэн бизнесмен арабт очиж өөрийн ундааны бизнесийг эхлүүлэхээр болжээ. Европын зар сурталчилгааны томоохон агентлагт өөрийн санааг хэлж цувруулж байрлуулахаар гурван том самбар бүтээлгэж. Эхнийх нь цөлд харангатаад уначихсан залуугийн зураг, хоёрдахь нь тэр залуу ундаа ууж буй зураг, гуравдахь нь эрч хүчээр дүүрэн гүйж буй самбар хийлгэн арабын гуамжуудаар дүүрэн байршуулжээ. Гэтэл мань хүний ундаа огт зарагдахгүйгээр үл барам хүмүүс нь өнөөх самбарлуу эвгүй хараад байх юм гэнэ. Мань хүн зураг авхуулсан залуу нь таалагдаагүй юу, эсвэл ундааны нэрэнд учир байна уу гэж гайхаж байтал их энгийн шалтгаанаар рекламных нь төсөл нуран унасан байжээ. Учир юу гэвэл арабууд бичих уншихдаа баруунаас зүүн тийшээ уншдаг учир мань эрийн рекламны рекламны утга нь "сайхан эрч хүчтэй гүйж явсан залуу ундаа уугаад газар дээрээ нам" гэсэн утгатай болчихсон аж.   

Бас нэг жишээ байдаг нь хүүхдийн эрхийг хамгаалах төсөлтэй холбоотой юм. Урд зүгийн шүрэн арлуудад шүр сувд түүх ажилд гол төлөв өсвөр насны хүүхдүүд оролцдог байжээ. Далайн гүнд шумбаж шүр сувд цуглуулан ар гэрээ тэжээдэг тэдэн дээр хүүхдийн эрхийг хамгаалах байгууллагууд анхаарлаа хандуулжээ. Далай тэнгис бол хүүхдэд аюултай орчин, махчин загаснаас авхуулаад хүчилтөрөгчгүй, хөдөлмөрийн хүнд нөхцөл орчинд хүүхдийг ажиллуулах нь өсөлт хөгжилд нь саад болж байна гэхчилэн маш чухал олон асуудлыг дэвшүүлэн нийгмийн анхаарлыг хандуулж эрх баригчидаар зохих шийдвэрийг нь амжилттай гаргуулсан байдаг. Нэгэнт төрийн шийдвэр гарсан учир цагдаа, хүүхдийн байгууллагууд нийлээд хүнд хүчир хөдөлмөрөөс хүүхдүүдийг салгах кампанит ажил өрнөж амжилттай хэрэгжсэн гэдэг. Төд удалгүй сайн шийдвэрийн саар талууд гарч эхэлсэн байна. Нэгэнт ар гэрээ ямар нэг аргаар тэжээдэг хүүхдүүд орлого олох өөр гарцыг хүссэн ч эс хүссэн хайж эхэлсэн ба нэн ядуу, ажлын байргүй, ажлын байр байлаа ч хүүхдийг ажиллуулж болдоггүй учраас гол төлөв хууль бус ажилд орооцолдох болсон байна. Хар тамхи зарах, зөөвөрлөх, биеэ үнэлэх, том жижиг хулгай дээрмийн бүлгүүдэд элсэх гээд жинхэнэ аймшиг руу тэр чигээрээ яваад орчихсон тэднийг буцаад шүр сувдных нь ажилд оруулах гээд ч хүчрээгүй гэдэг.

Манай жишээн дээр. Ердөө хоёрхон жилийн өмнө гадны хөрөнгө оруулалтыг зохицуулахаар хууль санаачилжээ. Угтаа гадныхан монголыг авилга, хүнд суртал ихтэй тэр нь хөрөнгө оруулалтад саад болоод байна гэцгээдэг. УИХ гишүүд ч яах вэ авлига дунд доод шатандаа их бий, тиймээс хөрөнгө оруулалтыг УИХ, Засгийн газар дээр шийдэж байя гэсэн маягтай хууль батлачихав. Манайхан нэг нэгэндээ итгэдэггүй өөрийн гараар л оруулж байж шударга юм байна, зүйтэй юм байна гэж үздэг зөн мэдрэхүй ч нөлөөлсөн л байх. Харин гадныханд бол шууд утгаараа хөөж байгаа юм шиг санагдсан байх. Гадны хөрөнгө оруулалт бүрийг Засгийн газар дээр, бүүр УИХ дээр шийдэж байх нь нэгдүгээрт бүтэмж талаасаа барахгүй даваа. Хоёрдугаарт цаг хугацаа талаасаа бүүр бүтэхгүй даваа. Гуравдугаарт тэр олон аймаар улс төрчидөд хээл хахууль өгөх нь ёстой дийлдэшгүй даваа гэцгээгээд арилах нь арилж өгсөн. Зарим нэг улс төрчид нь хөрөнгө оруулагчидаа хөөсөн ч байж магадгүй яриаг сонгуулийн өмнө өгцгөөж, нутаг орондоо очихдоо гадныханыг яаж хөөх гэж байгаа талаараа яриад унасан нь тэр байтугай дипломат үгсийн цаана юу бодож байгаа бол яах гэж байгаа бол гэж анализ хийгээд сурчихсан хүмүүст ойлгомжтой уншигдана шүү дээ.

Одоо хичнээн хууль тогтоомжоо өөрчлөөд, та нарт их гоё тогтвортой орчин санал болгож байгаа гэж ярьлаа гээд нөгөөдүүл яг бидний бодсон санасанаар гүйгээд ороод ирэхгүй. Одоо хулгана та нарыгаа идэхээ больсоон гээд эрх зүүчихсэн яваа муур багш шиг харагдаад байж магадгүй л юм.

Улс төрийн намуудын тухай хуульд нам нь улс орны гадаад бодлогын эсрэг үйл ажиллагаа явуулж болохгүй тухай тов тодорхой заалт байдаг. Манай улс ардчилсан замаар явна уу, хаант засаглалтай байна уу, эсвэл нэг намын тогтолцоотой байна уу бусад улсад албан ёсоор огт хамааралгүй. Түүнтэй адил бусад улсууд ямар улс төрийн системтэй байх нь манай улс төрчидөд падлий байхгүй. Эрдэмтэн судлаачид, философичид, сэтгүүлчидэд танин мэдэхүйн талаасаа, сургамж туршлага талаасаа сонирхож хэлэлцэх эрх нь харин чөлөөтэй. Угтаа манай улс төрчид маань улс орноо хөгжүүлчих юмсан, бусдын алдааг давчихгүй юмсан гэж санаж түүнийгээ аль нэг улсын жишээн дээр ярих гэж, иргэддээ ойлгуулах гэж хичээж байсан байж болох л. Сайхан санаж хэлсэн үг нь, санамсаргүй авсан жишээ нь огт өөр агуулгаар бууж гадаад харилцаанд хүртэл сэв суулгачих магадлалтай.

Хамгийн сүүлд батласан УИХ-ын болон бусад сонгуулийн хуульд намууд мөрийн хөтөлбөртөө юуг амлаж болохгүй талаар бараг нэг ижил заалт оруулсан.     “...сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт мөнгө, эд хөрөнгө, эд хөрөнгөтэй холбогдсон эрх олгох, уул уурхай, газрын тос, эрдэс баялгийн болон бусад салбарын орлогоос иргэдэд аливаа хишиг, хувь, тэдгээртэй адилтгах бусад зүйл хүртээх, эсхүл зээлийн болон бусад өр төлбөрийг хүчингүйд тооцох, хөрвүүлэх, түүнчлэн үнэ төлбөргүй, эсхүл хямдралтай үнээр үйлчилгээ үзүүлэх, эсхүл ажлын байранд зуучлах, ажилд оруулах зэрэг амлалт авахаар тусгахыг хориглоно” гэж. Бас сонгуульд ялсан намын мөрийн хөтөлбөр нь Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн үндэс болох ёстой зарчмыг ч хуульчилаад өгчихсөн. Уг санаа нь сонгуулиар элдэв популист амлалтаар өрсөлдөж, дараа амлалтандаа баригдан улс орноо, эдийн засгаа элгээр нь мөлхүүлчих вий гэсэн болгоомжлолоос үүдэлтэй. Харамсалтай нь нөгөө талаас ард түмний өмчид, төрийн мэдэлд байх ёстой байгалын баялагийг хэрхэн ашиглах, ард түмэнд ямар бололцоог олгох тухай хамгийн чухал асуудал сонгуульд, намуудад огт хамаагүй болж мөрийн хөтөлбөрөө хийцгээсэн. Нэгэнт мөрийн хөтөлбөртөө тусгаагүй учраас одоо Оюу толгой, Таван толгойг хэрхэн шийдвэрлэх нь засгийн газар, УИХ-ын бүрэн эрхийн асуудал боловч ард түмэнд амалсан амлалтанд нь даанч хамаагүй. Амлаагүй учраас нэхэх боломжгүй. Яагаад гэвэл  балай юм амалж ард түмнийг хуурсан МАНАН-гаас болж зөв юмыг ч амалж болохгүй болчихсон.

Эцэст нь Шударга ёс гэдэг бол зөв зүйлийг бодох, түүнийхээ төлөө зөв зүйл хийх, зөв аргаар хэрэгжүүлэх, зөвөөр ойлгуулахын цогц билээ. Зөв бодсон ч буруу хэрэгжүүлбэл алдаа болно. Зөв бодоод, зөв хэрэгжүүлсэн ч буруу ойлгуулсан бол алдаа болно. Яагаад гэвэл ард түмэн юу нь зөв, юу нь буруу тухай үнэнийг олж мэдэх эрхтэй.

жич: Залуучууд бидэн дээр хэзээ нэг цагт улсын маань хувь заяа төрийн бодлоготойгоо, хэрэгжүүлэх үүрэгтэйгээ, хэвлэл мэдээлэлтэйгээ ачаа болоод л бууна. Зөв бол өрсөлдөгчөө ч дэмжиж, буруу  ахул нөхрөө ч шүүмжилдэг төрийн түшээ, нийгмийн зүтгэлтэн болох юмсан.

Машингүй цагдаа чагнуургүй эмчтэй адилхан, Ховдоос ганзагаа дүүргэлээ

Ховд аймагт ажиллаж байхдаа цагдаагийн хэсгийн төлөөлөгч нарын ажилтай түлхүү танилцлаа. Хэсгийн төлөөлөгч нар албаны унаа машингүй байдаг гэвэл хотынхон бараг итгэхгүй биз ээ. Түргэний машингүй эмч, галын машингүй аврагчаас юуны ялгаа байх вэ. Үнэндээ хаа нэг газар хэрэг учрал гарлаа гэхэд Засаг даргаас унаа царайчилдаг хэвээрээ байна. Засаг дарга эзгүй, эсхүл машин унаа нь завгүй үед таньдаг хүнийхээ унааг царайчилхаас өөр аргагүй болдог аж. 

Энэ бол ганц Ховдын асуудал бишшүү. бүх аймаг суманд адилхан байгаа. Зарим аймаг суманд мотоцикль тавьж өгсөн нь байна. Гэхдээ хэрэгтэнг баривчилаад ардаа суулгаад сундлаад явах уу, нэгээс илүү хүн байвал яах вэ, багтаагүйг нь оосрлоод чирээд явалтай биш. Тэгэхлээр мотоцикль бол сумын хэсгийн төлөөлөгчид тийм ч тохиромжтой унаа биш нь мэдээж.

Яаралтай бөгөөд заавал шийдэх ёстой цагдаа нараа унаажуулах асуудлыг хоёр үндсэн аргаар шийдэх болох юм. 

Нэг: Уламжилалт аргаар буюу төсвөөс машиныг нь худалдаж аваад байгууллагад нь, хэсгийн төлөөлөгчид эзэмшүүлээд сар бүрийнх нь зардалыг  шийдэж байх.

Хоёрт нь: Сар бүр унааны нэмэгдэл, зардлыг хэсгийн төлөөлөгчид төсөвлөж өгөх. Хэсгийн төлөөлөгч нь өөрөө хувийн унаагаа ажил албандаа хэрэглэдэг систем. Нэг үгээр цагдаа өөрөө тухайн газар орондоо тохирсон, үүрэг гүйцэтгэх болохуйц унаагаа худалдаж авах ба төрөөс түүнийг нь түрээслэх маягаар санхүүжүүлэх. Миний хувьд хоёр дахь аргыг нь илүү дээр гэж үзэж байгаа. Ядаж өөрийн унаандаа илүү сэтгэл гаргаж, ариг гамтай хандах биз. Магадгүй нэг стандартын машин сонгоод худалдагчтай нь урт хугацааны лизингийн гэрээ байгуулж өгөх зэргээр бодлогын зохицуулалт хийж өгч болох л юм.    

Жич: Хэн нэгнээс унааг нь гуйдаг, дараа нь тэднийхээ шахалтад ордог, эсхүл төрийн погооноороо сүр үзүүлж хүний унаа тэргийг дайчилдаг тохиолдол мэр сэр байдаг л юм гэсэн. Хаана зодоон цохион, үймээн самуун, эвгүй юм болход бид цагдаагаа л өмнөө барьдаг. Төрийг төлөөлсөн цагдаагаа гахай явган хаяж болохгүй байх аа.   

Баян-Өлгий аймагт баярын үеэр таарлаа

Баян-Өлгий аймагт мусульман шашинтануудын баярын Хурбанайт өдрөөр таарлаа. Мусульман шашны гол таван үүргийн /Коран унших, Мацаг барих буюу Рамадан, Меккад мөргөх, Буян үйлдэх буюу өглөг өгөх, өдөр бүр Мөргөл хийх гэж санаж байна / нэг болох мацаг барих Рамадан сарын дараа 90 дэх өдөрөөс эхэлж гурав хоног үргэлжилдэг байна. Энэ гурван өдөр мал муулж, мах чанаж өнчин ядуусыг цадтал хооллож, дайлж цайлдаг учиртай гэнэ. Бүр Туркээс хүртэл хүмүүс ирж хэдэн зуун хонь худалдан авч хүмүүсийг дайлж байхтай таарлаа.  Уг нь бусад улсуудад албан ёсны амралтын өдөр байдаг боловч манайд хууль тогтоомжоор зааж өгөөгүй учир ажиллаж л байдаг байна. 

Нутгийн иргэдийн зүгээс хууль сахиулах байгууллагын дарга нар бараг бүгд казах биш хүн томилж байгаад сэтгэл дундуур байна. Энэ төрийн бодлого юм уу, эсвэл тохиолдлоор ийм томилгоо хийгээд байна уу гэж асуух, гоморхох хоёрын дундуур хэлэх хүн олон байна

Баян-Өлгий аймагт ноториат гэдэг нь хамгийн хүнд сурталтай газар болчихжээ. Аймгийн хэмжээнд хоёрхон ноториатч байдгийн нэг нь хувийн ажил ихтэйгээс бараг үйлчилгээ үзүүлхээ байсан ба үлдсэн нэг нь үйлчилгээ үзүүлэх гэж ёстой л хаан шиг, заан шиг болчихсон гэнэ. Эд хөрөнгийн бүртгэлийг суманд хийдэггүй учраас иргэд заавал аймгийн төвд очиж бүртгэлээ хийлгэдэг. Гэтэл хаа холоос зорьж ирсэн сумын иргэд ноториатчаас болж чиргэдэж байна. Энэ асуудлыг яам, Нотораитчдын танхим хамтран зохицуулж болохоор асуудал байна. 

Баян-Өлгий аймгийн цагдаагийн хэлтэсийн дарга Батболд маш чухал санал дэвшүүлж байна. Хятад мотоцикльд стандарт шаардлага тавихгүй бол осол эндэгдэл их гардаг. Ялангуяа баруун аймгууд замын бартаа ихтэй, нөхцөл хүнд байдгаас мотоциклийн эд анги /руль, дугуй гэх мэт үндсэн явах эд анги/ салж унах, хүний амь нас эрүүл мэндэд хор аюул учруулах нь их байна гэнэ. Ямар чанарын стандартад нийцсэн техник, сэлбэгийг оруулж ирэх талаар холбогдох байгууллагуудтай нь хамтран шийдвэрлэх болно. Мөн мотоциклийг зарахдаа хамгаалалтын дуулгатай нь хамт зарж болохгүй юу гэсэн нь бас л сонин шинэлэг санаа байсан. Иргэд хамгаалалтын дуулга гэхээр заримдаа барилгын малгай хүртэл өмсөөд явж байх нь бий гэнэ.